Türk Yazısıyla Yazılmış Bazı Eserler

     Türk dilinin ve edebiyatının en eski, en köklü ve en ciddi tanıkları olan eski Türk yazıtlarının büyük bölümü bugün Moğolistan, Tıva, Hakasya, Dağlık Altay, Doğu Türkistan, Kırgızistan, Kazakistan, Özbekistan sınırları içinde bulunmaktadır. Türk yazısıyla yazılmış bazı eserler şunlardır:

     Çoyr: Moğolistan' ın Doğu Gobi bölgesinde bulunan ve 687 - 692 yıllarında dikildiği sanılan altı satırlık bir metindir. Türk yazısıyla yazılan ilk yazıt olarak kabul edilir.

     Hoytu Tamir: Hoytu Tamir bölgesinde bulunan kayalar üzerine yazılmış, on parça ve 39 satırdan ibaret yazılardır. Metinlerde Tarduşların komutanı Köl İç Çor' un Türgişlerle savaşması anlatılmaktadır. Bu yazıların 717 - 720 yıllarına ait olduğu tahmin edilmektedir.

     Ongi: Bilge Işbara Tamgan Tarkan adlı bir bey ve babası İl İtmiş Yabgu' nun İlteriş ve Bilge Kağan zamanlarında düşmanla mücadeleleri anlatılır. 719 - 720 yılları arasında dikilmiştir.

     Köl İç Çor: Tarduşların komutanı İşbara Bilge Köl İç Çor adına 723 - 725 yılları arasında dikilmiş yazıttır. Köl İç Çor' un Bilge Kağan zamanındaki kahramanlıkları, Karluklarla yapılan savaşta ölümü ve adına yapılan yuğ töreni anlatılmaktadır.

     İhe-Aşeta: 724 yılında Altun Tamgan Tarkan adına tahminen 724 yılında dikilmiş on satırlık bir yazıttır.

     Tonyukuk: Tonyukuk yazıtı Türk Kağanlığının büyük siyaset ve devlet adamı Bilge Tonyukuk yani gerçek adıyla Boyla Baga Tarkan adına kendi sağlığında yazdırıp diktirmiş olduğu aynı boyda iki taştan ibarettir. Bu yazıtlar bugünkü Moğolistan' ın başkenti Ulan Batur' un 50 km güneydoğusunda Yukarı Togla Vadisi' nde Bayan-Çokto' da, Naşela ile ırmağın sağ kıyısı arasında (bugün Moğolların Nalayh dedikleri bölgede) bulunmaktadır. Her iki taşın dört yüzü de yazıtlarla kaplıdır.  Birinci taşta 35, ikinci taşta da 27 satır vardır. Yazıtların dikiliş tarihi belirtilmemiştir. yalnız yazıtın son tümcesinde Bilge Kağan' ın kağanlığı döneminde (716 - 734) dikildiği anlaşılmaktadır.

     Köl Tigin: Bu yazıt Bilge Kağan' ın kardeşi, Türk tigini ve komutanı Köl Tigin adına dikilmiştir. Köl Tigin kon yılka yiti yirmike (koyun yılının on yedisinde, 7 Şubat 731) ölmüştür. Uğurlama töreni 1 Kasım 731' de yapılmıştır. Türkçe yazıt ise 21 Ağustos 732' de dikilmiştir. Köl Tigin yazıtı dört yüzlü tek parça büyük bir taştır. Yüksekliği 3,75 m' dir. Taşın doğu ve batı yüzleri dipte 1.32 m, üstte ise 1.22 m genişliktedir. Yazıtın kuzey ve güney yüzlerini eni de 46 ile 44 cm' dir. Yazıtın bütün yüzleri 2,75 m boyunda yazılarla kaplıdır. Batı yüzünde Çince bir yazıt vardır. Doğu yüzünde 40 satır, güney ve kuzey yüzlerinde on üçer satır bulunmaktadır. Bu yazıtta konuşan kişi Bilge Kağan' dır. Yazıyı taşa kazıyan ise Bilge Kağan' ın oğlu ve Köl Tigin' in yeğeni Yolug Tigin' dir. Bilge Kağan yazıtı kardeşi adına kardeşinin hizmetlerinden dolayı ona duyduğu minneti göstermek amacıyla diktirmiştir. Moğolistan' da eski Moğol başkenti Karakurum' un 32 km güneyinde, eski Uygur başkenti Karabalasagun' un 28 km güneybatısındadır. Köl Tigin bengü taşı Türk edebiyatının sanatkarane üslupla yazılmış ilk eseridir.

     Bilge Kağan: Bu yazıt da Bilge Kağan anısına dikilmiştir. Yazıt, it yılı onunç altı otuzka (köpek yılının onuncu ayının yirmi altısında, 25 Kasım 734) günü ölen ve 22 Haziran 735' te yuğ töreni yapılan Bilge Kağan adına dikilmiş ve onun kendi ağzından yazılmıştır. Bu yazıt Köl Tigin anıtından birkaç cm daha yüksektir. Doğu yüzünde 41 satır, daha dar olan kuzey ve güney yüzlerinde 15 satırlık Türkçe yazıt bulunmaktadır. Bilge Kağan anıtı Köl Tigin anıtına göre biraz daha fazla tahribata uğramış durumdadır. Yazıt Bilge Kağan adına küçük oğlu Tenri Kağan (734 - 741) tarafından dikilmiştir.

     Irk Bitig: Bunların dışında tarih sınıflandırması olarak "Gök Türk" ve "Uygur" dönemlerine ait çok sayıda yazıt bulunmaktadır. Ancak içlerinde hem edebi gücü hem metin genişliği bakımından en önemlileri Orhun yazıtları olarak adlandırılan Tonyukuk, Köl Tigin ve Bilge Kağan anıtlarıdır. Kuşkusuz Uygur dönemine ait olan Türk yazısıyla yazılmış birçok eser içinde fal kitabı Irk Bitig de büyük bir öneme sahiptir. Türk yazısının kağıda yazılarak kitaplaştırıldığı bir eser olması nedeniyle önem kazanmaktadır. Irk Bitig' in 930 yılında yazıldığı tahmin edilmektedir. Bir çubuk yardımıyla gerçekleştirilen birleşimin kitapta karşılık geldiği fala bakılır ve yorum alınır. Kitap 65 paragraftan oluşmakla birlikte her bir fal ayrı birer yorumdan iyi ve kötü sonuçlar vermektedir.

     Bunların dışında Türk yazısıyla yazılmış farklı dönemlere ait birçok eser bulunmaktadır. Başta dikili taşlar olmak üzere kayalara, heykellere, balballara, paralara (sikkelere), mühürlere, kağıtlara, süs ve kullanım eşyalarına; oyna, kazıma, dövme eserlere Türk yazısı kazınmış ve Türklük bilimciler tarafından bu eserler bilim dünyasına kazandırılmış, kazandırılmaya da devam etmektedir.